Starenje stanovništva u Srbiji

Udeo stanovnika starijih od 65 godina, 2011.

Rezultati poslednjeg popisa stanovništva nisu iznenadili demografe. Naime, trendovi opadanja nataliteta i sve većeg broja starog stanovništva koji su prisutni u našem društvu već duže od pola veka oblikovali su mnoge segmente demografske realnosti koji su vrlo predvidljivi. Ali koji su procesi na osnovu kojih smo pretpostavili sadašnje stanje i još bitnije, šta nam može ukazati kakvu situaciju možemo očekivati u budućnosti?

Matematika jasna, ukoliko se rodi manje nego što umre, stanovništvo će se smanjiti. Ipak, postavlja se pitanje da li je smanjenje ukupnog stanovništva jedini problem? U Srbiji je negativan prirodni priraštaj prisutan već više do dve decenije, a ovaj fenomen je mnogo poznatiji pod popularnim nazivom za prevagu mortaliteta nad natalitetom - „bela kuga“. Iako je do ovog nepovoljnog odnosa došlo početkom devedesetih godina, koren ovog problema leži u ranijim decenijama. Zapravo, stanovništo naše zemlje se na obnavlja prirodnim putem još od sredine šezdesetih godina, odnosno broj dece koji je rodila jedna žena nije dovoljan da zameni sledeću generaciju.

Zbog sporih promena koje karakterišu demografski sistem, posledice su vidljive i danas. A koliko je uticaj nataliteta na udeo starog stanovništva najbolje ilustruje činjenica da je u opštinama u kojima je natalitet bio visok, odnosno prirodni priraštaj nije bio negativan, udeo starih je najmanji. Primer su opštine sa niskim udelom starog stanovništva i visokim natalitetom: Sjenica, Tutin, Novi Pazar, a zbog nedostatka podataka ne možemo uključiti i Preševo i delimično Bujanovac, iako je sasvim verovatno da je udeo starih u Preševu oko 10%, u Bujanovcu nešto više. Na suprotnoj strani su opštine u kojima je natalitet vrlo nizak i koje „prednjače” u udelu staračkog stanovništva. Kao najekstremniji primer se izdvaja Gadžin Han, sa čak 37% stanovništva koje ima više od 65 godina. Zapravo, većina opština istočne i južne Srbije karakteriše se znatnim udelima stanovništva koje je uveliko ušlo u sedmu deceniju.

Zapravo, smanjenje nataliteta u inicijalnom periodu ima čak pozitivan uticaj na ekonomiju jedne zemlje jer se manje ekonomski izdržavanog stanovništva. Međutim, ukoliko ne dođe do rehabilitacije rađanja, posledice mogu biti vrlo ozbiljne. Takva situacija se desila kod nas, pošto je stalno smanjivanje broja rođene dece dovelo do usecanja baze populacione piramide, pa je u Srbiji 20% više starog nego mladog stanovništva.

Svakako treba dodati i uticaj migracija, odnosno dugoročnog trenda napuštanja seoskih (prema statističkoj nomenklaturi „ostalih” naselja) i preseljavanja u gradove, čime je narušena ravnoteža između mladog i starog stanovništva. Efekat odseljavanja reproduktivno sposobnog stanovništva iz planinskih seoskih naselja doveo je do alarmantne situacije gašenja naselja, odnosno potpunog demografskog izumiranja. Dodatna otežavajuća okolnost je što je sve veći broj staračnih seoskih domaćinstava u naseljima koja broji vrlo mali broj stanovnika. Posebno brine što je veliki broj tih stanovnika većinu svog života provelo na selu i bavilo se poljoprivredom, a njihovi jedini izvori prihoda su često poljoprivredne penzije.

Sumorna demografska situcija koja je zabeležena pre deset godina prilikom popisa stanovništva nije iznenađujuća. Ona je mogla da se očekuje. Međutim, ukoliko se sadašnji trendovi nastave, ni budućnost neće biti iznenađenje, jer je demografska baza za rađanje stanovništa sve manja, odnosno broj žena koje se nalaze u reproduktivnoj dobi se takođe smanjuje. Ko će biti buduća radna snaga koja će se brinuti o starima i neaktivnima ostaje otvoreno pitanje, posebno u kontekstu kontinuirane emigracije mladog stanovništva iz Srbije.

Jelena Stojilković Gnjatović